जोखिम भनेको अपेक्षित प्रतिफलभन्दा वास्तविक प्रतिफल फरक हुन सक्ने अवस्था हो। उपभोक्ताको इच्छा, चाहना, वस्तुको मूल्य र प्रतिस्पर्धा जस्ता तत्वमा नियमित परिवर्तन भइरहने भएकाले जोखिम थपिन सक्छ। जोखिम भनेको पुरस्कारको रूपमा प्रतिफल प्राप्त गर्न आवश्यक अवरोध हो। त्यसैले बैंकिङ व्यवसाय सुरु गर्नुअघि जोखिम निर्धारण आवश्यक हुन्छ, र व्यवसाय सञ्चालन भइसकेपछि त्यसको अनुगमन तथा समस्याको समयमा सुधार गर्नुपर्ने आवश्यकता अझ महत्वपूर्ण हुन्छ।
विश्व परिवेश र नेपालको प्रचलनअनुसार बैंकिङ क्षेत्रमा जोखिम आफैं राख्नेभन्दा बीमाको माध्यमबाट अन्यत्र ट्रान्सफर गर्ने प्रवृत्ति बढ्दो छ। बैंकिङ जोखिम भनेको बैंकको व्यवसाय, आर्थिक अवस्था र शाखामा पर्ने संकट हो। बैंकिङ क्षेत्रमा देखा पर्ने जोखिमहरूमध्ये कर्जा, बजार, कार्यसञ्चालन, तरलता, शाख, कम्प्लायन्स र ब्याजदरसम्बन्धी जोखिमहरू प्रमुख छन्। यस्ता जोखिमहरूको प्रभावकारी व्यवस्थापन र सुधार हुन नसकेमा बैंकिङ क्षेत्रले थप जटिल परिस्थितिको सामना गर्नुपर्ने हुन्छ।
जोखिम जुनसुकै भए पनि यसको कम आँकलन गर्नुहुँदैन। यस्ता जोखिमहरू बैंक तथा वित्तीय संस्थाका आन्तरिक नियन्त्रण प्रणाली र नियमकानुनको कार्यान्वयनको अभावसँग सम्बन्धित छन्। चेक कारोबारले लेनदेन र आर्थिक कारोबारलाई सहज बनाएको छ। तर, पछिल्लो समय यसको बढ्दो दुरुपयोगले आर्थिक अपराध बढाएको मात्र होइन, बैंकिङ प्रणालीप्रति अविश्वास पनि उत्पन्न गरेको देखिन्छ। यसबाट नेपालमा बैंकिङ कसुर र चेक अनादरका मुद्दाहरूमा व्यापक वृद्धि भएको छ।
प्रविधिको विकासले चेकको आवश्यकता घटाइसकेको भए पनि प्रविधिको प्रयोगमा समेत अनगिन्ती जोखिमहरू छन्। बैंकिङ क्षेत्रले सबल र सक्षम लगानीकर्तालाई आकर्षित गरी जोखिम व्यवस्थापन गर्ने क्षमता विकास गर्नुपर्छ। पछिल्लो समयमा बैंकिङ क्षेत्रमा पहिचान, अनुगमन, र समस्या समाधानमा देखिएको वेथितिले थप चुनौती खडा गरेको छ। अर्कोतर्फ, बैंकिङ क्षेत्रको नाफा घट्दै गइरहेको, निष्क्रिय कर्जा अनुपात बढ्दै गइरहेको, र गैरबैंकिङ सम्पत्ति वृद्धि भइरहेको अवस्थामा जोखिमको प्रभावकारी व्यवस्थापन अत्यन्त जरुरी छ।
नेपाल राष्ट्रबैंकको एकीकृत निर्देशन नं.०५।०८० ले जोखिम व्यवस्थापनको महत्त्वलाई प्राथमिकता दिँदै, संस्थाले सामना गर्नुपर्ने जोखिमको पहिचान, मापन, अनुगमन, व्यवस्थापन, नियन्त्रण, र रिपोर्टिङका लागि सुदृढ जोखिम व्यवस्थापन संरचना तयार गरी कार्यान्वयन गर्नुपर्ने प्रावधान राखेको छ। यससँगै, संस्थागत सुशासन र सुदृढ जोखिम व्यवस्थापनबीच प्रभावकारी सम्बन्ध स्थापित गर्न संस्थाहरूले पूर्ण प्रतिबद्धता व्यक्त गर्नुपर्ने उल्लेख गरिएको छ।
वित्तीय क्षेत्रले प्रविधिको विकाससँगै ग्राहक उन्मुख सेवाहरू दिन प्रतिदिन विस्तार गरिरहेको छ। कर्जा प्रवाह, खाता खोल्ने सुविधा, र डिजिटलाइजेसन जस्ता कार्यहरूलाई प्राथमिकता दिइएको छ। तर, ती सेवाहरूको असर उपभोक्ता, ग्राहक, वा ऋणीसम्म के प्रभाव पारिरहेको छ भन्ने पक्षमा गहिरो अध्ययनको अभाव छ। उदाहरणका लागि, कर्जा दिनु, खाता खोल्नु, र डिजिटलाईजेसनको उपयोग गरिए पनि त्यसको पहिचान र नियमित फलोअप नगर्ने प्रवृत्ति देखिएको छ।
कर्मचारीहरूको उत्प्रेरणा, उनीहरूको व्यवहार, र बैंकप्रति उनीहरूको सन्तुष्टिमा ध्यान नदिनाले पछिल्लो समय बैंक छोड्ने क्रम बढिरहेको छ। उच्च तहदेखि तल्लो तहसम्म वेथिती बढिरहेको अवस्था छ, जसले समस्याहरू निम्त्याउँछ। समस्या आएपछि मात्र त्यसको समाधान गर्ने परम्पराले बैंकिङ जोखिम बढाउने काम गरिरहेको छ। त्यसैले यस्ता समस्याहरूको पहिचान र समाधान समयमै गर्न आवश्यक छ।
जोखिम व्यवस्थापनमा कर्मचारीहरूको भूमिका
जोखिम व्यवस्थापनको सबैभन्दा ठूलो वाहक कर्मचारी नै हुन् भन्ने तथ्यलाई अस्वीकार गर्न सकिँदैन। निरन्तर पहिचान, अनुगमन र सुपरिवेक्षणको अभावले राम्रो मानिएको व्यवसाय, ऋणी वा कर्मचारी एकाएक अपराधी अथवा खराब बन्न सक्छन्। यसैले, आन्तरिक नियन्त्रण प्रणालीको कार्यान्वयनमा चुस्तता र दुरुस्तता आवश्यक छ।
प्रविधि र साइबर जोखिम
विश्व आर्थिक संकट र प्रविधिको तीव्र विकासले बैंकिङ क्षेत्रमा नयाँ चुनौती थपेको छ। यसका साथै हालका दिनहरूमा बैंक तथा वित्तीय संस्थाहरूमा सञ्चालन जोखिम पनि बढ्दै गइरहेको छ। प्रविधि जोखिमका उदाहरणहरू लिँदा नेपाल राष्ट्रबैंकको वेबसाइट र वेब एप्लिकेसनहरूमा ६ महिनाको अवधिमा १५ हजार पटक साइबर आक्रमण भएको समाचारले कोर बैंकिङ प्रणाली लगायत बैंकिङ क्षेत्रको जोखिमलाई थप चुनौती दिएको छ।
बैंकिङ क्षेत्र आर्थिक दृष्टिकोणले अत्यन्त संवेदनशील क्षेत्र हो। बैंक तथा वित्तीय संस्थाहरूले अन्तर्राष्ट्रिय आर्थिक कारोबार गर्दै आएका छन्। विश्वव्यापी रूपमा प्रविधिको विकासले नयाँ प्रकृतिका अपराध र जालसाझीलाई थप प्रोत्साहन दिँदा, बैंकिङ क्षेत्रमा आन्तरिक नियन्त्रण प्रणालीलाई सुदृढ गर्नु अपरिहार्य भएको छ। अन्यथा, सञ्चालन जोखिम भयावह बन्ने देखिन्छ।
सञ्चालन जोखिम र त्यसका स्रोत
सञ्चालन जोखिम अन्य जोखिमहरूभन्दा जटिल छ। यसको मुख्य कारण भनेको ग्राहकहरूको सही पहिचान गर्न नसक्नु हो। यस जोखिमको मात्रात्मक आँकलन गर्नु जटिल छ, तर ग्राहकहरू सञ्चालन जोखिमका मुख्य स्रोत भएकाले यसबाट पर्न सक्ने प्रभावको विश्लेषण गर्न अत्यावश्यक छ।
कर्मचारी, उच्च व्यवस्थापन, सञ्चालक, सेवा आपूर्तिकर्ता, र ग्राहकहरूले सञ्चालन जोखिम सिर्जना गर्न सक्छन्। साथै, वस्तु तथा सेवाको वितरण प्रणाली, सूचना तथा प्रविधिको प्रयोग, नीति र कार्यविधि, तथा बाह्य कारणहरूले पनि सञ्चालन जोखिमलाई थप बढाउने काम गर्छन्।
ग्राहक पहिचान र फलोअप
ग्राहकहरूको कारोबार र गतिविधिबारे निरन्तर अनुगमन गर्न आवश्यक छ। ग्राहकसँग सम्बन्धित विवरण र पहिचान कागजात नियमित रूपमा अद्यावधिक गरिराख्नुपर्छ, जुन प्रभावकारी फलोअपको अभिन्न अंश हो। ग्राहकबिना बैंकले व्यवसाय गर्न सक्दैन, तर ग्राहकहरूले व्यवसायसँगै जोखिम पनि लिएर आउने तथ्यलाई बेवास्ता गर्न मिल्दैन।
ग्राहकको प्रोफाइलअनुसार जोखिमको स्तर फरक हुनसक्छ। त्यसैले बैंकको संयन्त्रले ग्राहकको सही पहिचान र प्रभावकारी फलोअपमा विशेष ध्यान दिनुपर्छ।
ब्याजदर, तरलता र लगानी चुनौती
हालका दिनमा बैंकिङ क्षेत्रमा ब्याजदर निरन्तर घटेको देखिन्छ। तर, कर्जा लगानी अपेक्षाकृत रूपमा बढ्न सकेको छैन। बैंकहरूले औसत ६ प्रतिशत ब्याजमा निक्षेप संकलन गरिरहेका छन्, जसको ३ प्रतिशत राष्ट्रबैंकमा राख्नुपर्ने बाध्यता छ। वित्तीय क्षेत्रमा करिब ६ खर्ब लगानी योग्य रकम भएको अवस्थामा पनि तरलता बढ्दै जानु तर लगानी नहुनु गम्भीर चिन्ताको विषय हो।
यस्तो अवस्थाले भविष्यमा लिक्विडिटी ट्र्याप (ब्याजदर माइनसमा जाने समस्या) को जोखिम निम्त्याउन सक्ने सम्भावना छ। जापान, डेनमार्क, स्विडेन, नर्वे, र बुल्गेरिया जस्ता देशहरूमा ब्याजदर शून्यको नजिक वा ऋणात्मक देखिएको अनुभवले यो जोखिमलाई थप गम्भीर बनाएको छ।
अन्तर्राष्ट्रिय घटनाहरूको अध्ययन गर्दा, ग्राहकको शंकास्पद कारोबारलाई समयमै पहिचान गर्न नसक्दा कतिपय देशका बैंकका सञ्चालक समिति सदस्यहरू, प्रमुख कार्यकारी अधिकृतहरू, र अन्य उच्च पदाधिकारीहरूले राजीनामा दिन बाध्य भएको देखिन्छ। यसबाट पाठ सिक्न आवश्यक छ।
तसर्थ, ग्राहक पहिचानका लागि पर्याप्त संयन्त्र छ वा छैन भन्ने मूल्यांकनमा बैंकिङ क्षेत्रले चुक्न हुँदैन। बैंकका उच्च पदस्थ अधिकारीदेखि सबै तहका कर्मचारीहरूले कुनै पनि जोखिमलाई सानो ठान्ने गल्ती गर्नुहुँदैन। साथै, बैंकिङ व्यवसायमा रणनीतिक गल्ती भयो कि भन्ने विषयमा पनि सतर्क रहनुपर्छ।
सम्पत्ति शुद्धीकरण र यसको प्रभाव
सम्पत्ति शुद्धीकरणसम्बन्धी नियमको पालनामा कमी भए बैंकिङ क्षेत्रको प्रतिष्ठामा गम्भीर आघात पुग्छ। नेपालमै सम्पत्ति शुद्धीकरणसम्बन्धी ऐन र निर्देशनको पालना नगरेकाले कतिपय बैंक तथा वित्तीय संस्थाहरूलाई राष्ट्र बैंकले भारी रकम जरिवाना गरेको उदाहरण छ।
जोखिम व्यवस्थापनका लागि ग्राहक पहिचान र कारोबारको अनुगमन अत्यन्त महत्वपूर्ण पक्ष हुन्। मर्जर र प्राप्तिका माध्यमबाट बनेका बैंकहरूमा कर्जा दुरुपयोग र ठगी जस्ता घटनाहरू सार्वजनिक हुँदै आएका छन्।
संभावित जोखिम न्यूनीकरणका उपाय
शंकास्पद कारोबार र गतिविधि पहिचान गर्न, प्रतिवेदन समयमै पेश गर्न, र जोखिम व्यवस्थापन संयन्त्रलाई प्रभावकारी बनाउन सकेमात्र सञ्चालन लगायत अन्य जोखिमहरूलाई न्यूनीकरण गर्न सकिन्छ। तर नेपालका बैंकहरूको संयन्त्रले पूर्वचेतावनीका संकेतलाई समयमै ध्यान दिन नसक्दा विभिन्न अप्रिय घटनाहरू भएका छन्।
आर्थिक मन्दीको प्रभाव र ऋण असुलीमा चुनौती
आर्थिक मन्दीको वहानामा कतिपय ऋणीले ऋण तिर्न ढिलाइ गर्दा वा नतिर्दा बैंक अधिकारीहरूमा तनाव बढ्दै गएको छ। केही समूहहरूले “ऋण तिर्नु पर्दैन, मिनाहा हुन्छ” भन्ने धारणाले समग्र बैंकिङ क्षेत्र र लघुवित्तलाई ठूलो असर पुर्याएको छ।
वर्तमानमा बैंकिङ क्षेत्रको औसतमा भाखा नाघेको कर्जा ४ प्रतिशत पुगेको छ भने लघुवित्तमा यो अनुपात १८ प्रतिशतसम्म पुगेको तथ्य सार्वजनिक भएको छ।
सहकारी संकट र यसको प्रभाव
सहकारी संकट यथावत छ। यसले बैंकिङ क्षेत्रको कर्जा असुलीसम्बन्धी संकटलाई थप गहिरो बनाएको छ। यस्तो अवस्थामा बैंकिङ क्षेत्रले जोखिम व्यवस्थापन संयन्त्रलाई सुदृढ गर्दै, ग्राहक पहिचान, कारोबारको अनुगमन, र नीतिगत सुधारमार्फत भविष्यका चुनौतीहरूको सामना गर्न तयार रहनुपर्छ।
जोखिम निवारणको चुनौती र व्यवस्थापनका उपायहरू
जोखिम निवारणको चुनौतिहरूमा विभिन्न आन्तरिक र बाह्य कारकले योगदान पुर्याइरहेका छन्। तीमध्ये प्रमुख कारणहरू हुन्:
- कोभिड-१९ र विश्व आर्थिक मन्दी: यी घटनाले व्यक्तिको आम्दानी र संस्थागत वित्तीय सम्पत्तिमा ह्रास ल्याएको छ।
- प्राकृतिक प्रकोप र अकाल मृत्यु: वित्तीय दायित्व बोकेका व्यक्तिहरूको अकाल मृत्यु तथा प्राकृतिक प्रकोपले जोखिम बढाएको छ।
- शासन र पारदर्शिताको अभाव: कमजोर आन्तरिक नियन्त्रण, आर्थिक पारदर्शिताको कमी, र सुशासनको अभावले जोखिम व्यवस्थापन जटिल बनाएको छ।
- राजनीतिक अस्थिरता र हस्तक्षेप: बढ्दो राजनीतिक अस्थिरता तथा कानुनी परिपालनमा कमी जोखिम न्यूनीकरणमा बाधक बनेका छन्।
- लेखा परीक्षण र अनुगमनको कमजोरी: लेखा परीक्षण सुधारमा ढिलासुस्ती, नियमित सुपरिवेक्षणको अभाव, र अनुगमन प्रक्रियामा देखिएको वेथिति पनि प्रमुख चुनौतीहरू हुन्।
जोखिम व्यवस्थापनका वर्तमान समस्या
वित्तीय क्षेत्रमा जोखिम व्यवस्थापनका लागि प्रमुख समस्याहरू:
- जोखिम मापनको अभाव: जोखिमको पहिचान, मापन, अनुगमन र नियन्त्रण अत्यन्तै फितलो छ।
- वाह्य र आन्तरिक लेखापरीक्षणमा कमजोरी: लेखा परीक्षण सुधारमा देखिएको सुस्तताले जोखिमलाई थप बल पुर्याएको छ।
- नियमको उल्लङ्घन: नेपाल राष्ट्र बैंकको इ.प्रा. निर्देशन नं. ५।७५ अनुसार कारोवारमा निहित जोखिम न्यूनीकरणका व्यवस्थाको बढ्दो उल्लङ्घनले जोखिमको स्तर वृद्धि गरेको छ।
हालको अवस्था र त्यसको प्रभाव
कर्जा सम्बन्धी जोखिम तीव्र गतिमा बढिरहेको छ। कालोसूचीमा पर्ने व्यक्तिको संख्या र भाखा नाघेको कर्जा समेत निरन्तर वृद्धि भइरहेको छ। यसले तरलता व्यवस्थापनमा समेत चुनौती थपेको छ, जसले गर्दा बैंकिङ क्षेत्र कठिन परिस्थितिमा पुगेको देखिन्छ।
समस्या समाधानका उपायहरू
यो समस्याबाट पार पाउनका लागि कमजोर अनुगमन, नियन्त्रण, र पहिचानमा देखिएका वेथितिहरूलाई यथाशीघ्र सुधार गर्नु अत्यावश्यक छ। जोखिम व्यवस्थापनलाई प्रभावकारी बनाउन,
- जोखिम पहिचान र मापनका प्रणालीलाई सुदृढ बनाउने,
- नियम र कानुनको पालना सुनिश्चित गर्ने,
- लेखा परीक्षण सुधारका लागि तत्काल कदम चाल्ने,
- नियमित अनुगमन र सुपरिवेक्षणलाई प्राथमिकता दिने,
जस्ता कदमहरू लागू गर्नुपर्छ।
आजको आवश्यकता भनेको बैंकिङ क्षेत्रलाई सुदृढ बनाउँदै जोखिम व्यवस्थापनमा नवीन उपायहरूको प्रयोग गर्नु हो।
जोखिम व्यवस्थापन र बैंकिङ क्षेत्रका चुनौतीहरू
जोखिमलाई पूर्ण रूपमा न्यूनीकरण गर्न नसकिने भए पनि यसको उचित व्यवस्थापन मार्फत बैंकिङ क्षेत्रलाई प्रतिस्पर्धी बनाउन सकिन्छ। यसले व्यवसायलाई सफल बनाउनुका साथै कम्पनीलाई स्वस्थ र दीर्घजीवी बनाउन मद्दत गर्दछ, जसले उच्च प्रतिफल प्राप्त गर्ने सम्भावना बढाउँछ।
वर्तमान अवस्था र समस्या
बैंकिङ क्षेत्रमा आन्तरिक नियन्त्रणका लागि बनाइएका नियम, नीति, र निर्देशन आफैंमा उत्कृष्ट छन्। तर, यी व्यवस्थाहरूको कार्यान्वयन, निरन्तर अनुगमन, र कर्मचारीलाई दिइने तालिमको अभावले चुनौती थपिदै गएको छ।
- अनुभव अभाव: कर्मचारीलाई अनुभव प्राप्त गर्न समय नदिई प्रत्यक्ष आर्थिक कारोबारमा संलग्न गराइनु।
- नीति-नियमको अनुपालन: नीति, नियम, र निर्देशनहरूको अध्ययन नगराइनु।
- सुपरिवेक्षणको कमी: नेपाल राष्ट्र बैंकले गरेको सुपरभिजनले औंल्याएका त्रुटिहरूको कार्यान्वयनमा ढिलाइ।
यी कारणले गर्दा कर्जा जोखिम मात्र होइन, बैंकिङ अपराधसमेतको वृद्धि भई जोखिम व्यवस्थापनमा चुनौती थपिएको छ।
कर्जा जोखिम र त्यसको प्रभाव
कर्जा जोखिम बढ्न नदिन नेपाल राष्ट्र बैंकले विभिन्न व्यवस्थाहरू गरेको छ:
- एकीकृत निर्देशन नं. २
- नेपाल राष्ट्र बैंक ऐन
- बैंक तथा वित्तीय संस्था सम्बन्धी ऐन, २०७३
तर, कर्जा लगानी अघि गरिने विश्लेषण र अध्ययनमा कमजोरी, आन्तरिक नियन्त्रण प्रणालीको फितलोपन, र ऐन तथा नियमको अक्षरशः पालना नहुनुका कारण कर्जा समस्या गहिरिँदै गएको अध्ययनले देखाएको छ।
मुख्य कारणहरू
- कर्जा प्रवाहमा हुने बदमासी।
- सुशासनको अभाव।
- निर्देशनहरूको पालनामा देखिएको समस्या।
समस्या समाधानका उपायहरू
बैंक तथा वित्तीय संस्थाले आफ्ना लगानीकर्तालाई नाफा प्रदान गर्ने नाममा ऐन, नियम, वा निर्देशिकाको मर्म विपरीत गएर काम गर्नु जोखिमपूर्ण छ। त्यसैले:
- नियमित समस्या पहिचान।
- प्रभावकारी अनुगमन र सुधार।
- चुस्त आन्तरिक नियन्त्रण प्रणाली।
यी कदमहरूलाई अवलम्बन गर्नु आजको आवश्यकता हो।
जोखिम व्यवस्थापनलाई प्रभावकारी बनाउँदै बैंकिङ क्षेत्रलाई सुदृढ बनाउनुमा सम्बन्धित सबै पक्षले समयमै ध्यान दिनु पर्नेछ।
लेखक वैंक तथा वित्तिय संस्था संवन्धि जानकार हुन् ।
लेखकको बारेमा
प्रतिक्रिया